ช่องปากของผู้สูงอายุ กับการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่

ช่องปากของผู้สูงอายุ เมื่ออายุมากขึ้นจนเข้าสู่วัยสูงอายุ อวัยวะและระบบการทำงานของร่างกายทุกระบบจะเกิดการเปลี่ยนแปลงอย่างเห็นได้ชัด ในที่นี้ จะเป็นส่วนที่เกี่ยวข้องกับใบหน้า ช่องปาก และขากรรไกร คือ

สารบัญ

• ผิวหนัง (Skin)
• ริมฝีปาก (Lips)
• ฟัน (Dentition)
• เหงือก และเนื้อเยื่อปริทันต์ (Periodontium)
• เยื่อบุช่องปาก (Oral Mucosa)
• ลิ้น (Tongue)
• น้ำลายและต่อมน้ำลาย (Salivary gland)
• กล้ามเนื้อบดเคี้ยวและข้อต่อขากรรไกร
• การกลืนอาหาร

ผิวหนัง (Skin)

ความยืดหยุ่นของผิวหนังลดลง ปริมาณไขมันที่สะสมใต้ผิวหนังลดลง ทำให้ผิวหนังเป็นรอยเหี่ยวย่น เซลล์ที่ผิวหนังแบ่งตัวช้าลงทำให้การหายของบาดแผลตามผิวหนังช้าลง

นอกจากนั้น ต่อมเหงื่อและต่อมไขมันในผิวหนังจะท างานลดลง ทำให้ผิวหนังแห้ง และคันได้บ่อยๆ โดยเฉพาะในฤดูหนาวที่ความชื้นในอากาศลดลง หรือผู้สูงอายุที่อาบนำอุ่นวันละหลายหนทำให้มีการชะล้างไขมันที่เคลือบผิวหนังออกไป

ริมฝีปาก (Lips)

ความยืดหยุ่นลดลง ริมฝีปากแห้ง แตก มุมปากตก และอาจมีแผลเปื่อยที่มุมปาก ซึ่งอาจเกิดได้จากหลายสาเหตุ เช่น การขาดสารอาหาร ได้แก่ ขาดวิตามินบี 2 ขาดโปรตีน หรือธาตุเหล็ก นอกจากนี้ อาจเกิดการติดเชื้อแบคทีเรีย / เชื้อราเห็นเป็นรอยแผลเปื่อยที่มุมปากเช่นกัน

ฟัน (Dentition)

ตัวฟันมีสีเข้มขึ้น เนื่องจากเคลือบฟันบางลง ทำให้เห็นสีของเนื้อฟันที่อยู่ถัดเข้าไปซึ่งมีสีเข้มกว่า โพรงประสาทฟันมีขนาดเล็กลง ตีบแคบ หรืออุดตัน ทำให้การรับรู้ความเจ็บปวดและการป้องกันสิ่งอันตรายน้อยลง ฟันสึก ตัวฟันสั้นลง ฟันสึกด้านบดเคี้ยวของฟันกรามและปลายฟันหน้า เกิดจากการบดเคี้ยวอาหาร

ส่วนฟันสึกบริเวณคอฟันใกล้ขอบเหงือกมักเกิดจากการแปรงฟันที่รุนแรงหรือผิดวิธี ผู้มีฟันสึกอาจมีอาการเสียวฟันร่วมด้วย เนื้อฟันและรากฟันเปราะแตกง่าย อาจพบรอยร้าวบนตัวฟัน

เหงือก และเนื้อเยื่อปริทันต์ (Periodontium)

เหงือกบางลงเนื่องจากการสร้างเคราติน (keratin) และคอลลาเจน (collagen) ลดลง มีการร่นของเหงือก จึงทำให้ดูเหมือนฟันยาวขึ้น ความกว้างและปริมาณเส้นใยของเอ็นยึดปริทันต์ลดลง ทำให้ความสามารถในการพยุงฟันลดลง กระดูกเบ้าฟันบางลง โดยเฉพาะบริเวณที่ไม่มีฟันจะมีการละลายตัวของกระดูก โรคปริทันต์ อักเสบ คืออะไร ? นำไปสู่การสูญเสียฟันจริงไหม

เยื่อบุช่องปาก (Oral Mucosa)

เนื่องจากการสร้างเคราตินน้อยลง ทำให้เยื่อบุช่องปากบางลงและแห้ง ร่วมกับการสร้างคอลลาเจนลดลง ทำให้ยืดหยุ่นน้อยลง เนื้อเยื่อมีความต้านทานต่อเชื้อโรคลดลง เสี่ยงต่อการบาดเจ็บ ติดเชื้อและแผลหายช้า

ลิ้น (Tongue)

ลิ้นเลี่ยนและเป็นร่อง ต่อมรับรสที่ลิ้นลดจำนวนลง ประกอบกับน้ำลายจะข้นขึ้น ทำให้ความสามารถในการรับรสด้อยประสิทธิภาพลง ความไวต่อการรับรสเค็มและขมจะลดลง ส่วนการรับรสหวานและเปรี้ยวยังเป็นปกติ น้ำลายน้อย ปากแห้ง หิวน้ำบ่อย เกิดอะไรขึ้นกับเรา?

ผู้สูงอายุจึงมักรับประทานอาหารรสเค็มและขมมากขึ้น การเคลื่อนไหวของลิ้นจะช้าลง ทำให้แรงดันในการกลืนลดลง เกิดอาการกลืนลำบาก สำลักอาหารและน้ำได้ง่าย กินไม่ได้ กลืนอาหารลำบาก น้ำหนักลด เกิดจากอะไร ?

น้ำลายและต่อมน้ำลาย (Salivary gland)

ปริมาณน้ำลายลดลง ส่วนใหญ่เกิดจากยาที่รับประทาน เช่น ยากลุ่มรักษาอาการภูมิแพ้ (Antihistamines)ยารักษาความดันโลหิตสูง (Antihypertensives)

ยารักษาอาการทางจิตเภท (Psychiatric drugs) ได้แก่ ยารักษาโรคซึมเศร้า Antidepressants/Antipsychotics Hypnotics ผู้ป่วยที่ได้รับการฉายรังสี (Radiation therapy) เป็นต้น

น้ำลายข้นขึ้นมีการเปลี่ยนแปลงในส่วนประกอบของน้ำลาย คือภูมิต้านทาน (Immunoglobulin) IgA และ IgM น้อยลง
ทำให้ภูมิคุ้มกันในช่องปากลดลง

ผลจากน้ำลายแห้ง ทำให้การพูด เคี้ยว กลืน ลำบาก และรับรสชาติเปลี่ยนแปลงไป และยังเป็นสาเหตุสำคัญทำให้เกิดโรคฟันผุที่ตัวฟัน และรากฟันได้ง่ายขึ้น รักษารากฟัน ทำไมถึงต้องรักษา มีขั้นตอนอย่างไรบ้าง ?

กล้ามเนื้อบดเคี้ยวและข้อต่อขากรรไกร

กล้ามเนื้อฝ่อและทำงานน้อยลง ข้อต่อขากรรไกรเสื่อม การขยับขากรรไกรทำได้ลดลง แรงบดเคี้ยวลดลง (ประมาณ ร้อยละ16) ผู้สูงอายุเคี้ ยวอาหารช้าลง

การกลืนอาหาร

กระบวนการกลืนเป็นกระบวนการที่ซับซ้อน ต้องอาศัยการทำงานที่ประสานกันเป็นอย่างดี ทั้งร่างกายและจิตใจ โดยระบบการรับความรู้สึกและประสาทสั่งการซึ่งทำงานภายใต้การควบคุมของจิตใจและกลไกรีเฟล็กซ์

ซึ่งศูนย์ควบคุมการกลืนอยู่ที่สมองใหญ่ สมองน้อยและก้านสมอง กระบวนการกลืนที่เกี่ยวข้อง กับอวัยวะในช่องปาก เรียกว่า ระยะช่องปาก Oral phase ริมฝีปากที่ปิดสนิท ลิ้นที่เคลื่อนไหวได้ดี

กล้ามเนื้อที่ใช้ในการบดเคี้ยว เป็นกลไกสำคัญในการกลืน หากเป็นอาหารแข็งเมื่อเข้าปากจะวางบนลิ้น จากนั้นลิ้นจะพาอาหารแข็งไปยังตำแหน่งของฟันเพื่อผ่านการบดเคี้ยว ให้อาหารมีขนาดเล็กลง

การบดเคี้ยวจะกระตุ้นการหลั่งน้ำลาย มาคลุกเคล้ากับอาหารให้นุ่มลง โดยกระบวนการทั้งหมด เป็นการเคลื่อนไหวที่เชื่อมต่อกัน ตั้งแต่กราม ลิ้น แก้ม และเพดานอ่อน

ผู้สูงอายุจะมีการรับความรู้สึกลดลง ทั้งต่อรสอาหาร อุณหภูมิ และการรับสัมผัสต่อเนื้ออาหาร ส่งผลให้เกิดความรู้สึกเบื่ออาหารได้ง่าย พบว่าผู้สูงอายุร้อยละ 40 จะมีอาการปากแห้งจากการสร้างน้ำลายลดลง การไม่มีฟันและกำลังกล้ามเนื้อที่ใช้ในการบดเคี้ยวลดลง ทำให้ผู้สูงอายุใช้เวลาในการบดเคี้ยวอาหารเพิ่มขึ้น

กำลังและการประสานการทำงานของริมฝีปากและลิ้นลดลง ทำให้ระยะช่องปากใช้เวลานานขึ้น และประสิทธิภาพลดลง จึงต้องมีการกลืนหลายครั้ง กว่าอาหารจะหมดจากช่องปาก บางรายอาจมีอาหารเหลือค้างในปาก จึงเป็นแหล่งสะสมของเชื้อก่อโรคผู้สูงอายุจึงเสี่ยงต่อภาวะปอดอักเสบจากการสำลักค่ะ

บทความที่เกี่ยวข้อง

• ผู้ป่วยติดเตียง เราควรดูแลสุขภาพช่องปาก ให้อย่างไร ?
• ทำความสะอาดฟันปลอม หรือครอบฟัน มีวิธีอย่างไร ?